Zo kun je de teelt van notenbomen, fruitbomen, fruitstruiken, laanbomen, of hout mengen met akkerbouw, groenteteelt, grasland, rundvee, varkens of pluimvee. Omdat die activiteiten ieder voor zich inkomsten opleveren kan het een weerbaar(der) bedrijf opleveren dan een bedrijf dat zich uitsluitend richt op één gewas of teelt. Daarnaast vermindert agroforestry de erosie, zorgen de bomen voor een betere bodemstructuur èn een betere benutting van nutriënten en water. Bovendien slaan de bomen koolstof uit de atmosfeer op via fotosynthese. Dit bevordert de bodemvruchtbaarheid, waterhuishouding en biodiversiteit. Vaak zijn agroforestry systemen ook productiever dan gangbare systemen omdat er efficiënter gebruik wordt gemaakt van natuurlijke hulpbronnen. Ook is de schaduw van de bomen een voordeel voor het vee en zijn er eventuele gezondheidseffecten van voederbomen en -struiken. Dit is waarom agroforestry de laatste tijd steeds meer aandacht krijgt. Meer over de voordelen kun je lezen bij het kopje ecosysteemvoordelen en klimaatadaptatie. De uitdagingen van agroforestry liggen bij het verdienmodel, de soortenkeuzes voor lokaal klimaat en grondsoort, cultivar keus, optimale inrichting, management, mechanisatie en de invloed van agroforestry op het akkerbouw gewas. Meer informatie hierover vind je bij de kopjes markt en afzet, aanleg, mechanisatie en beheer, en wet en regelgeving.
Agroforestry
Begin hier
In het kort: wat is agroforestry en wat zijn de voordelen?
Klimaatadaptatie en klimaatmitigatie
Klimaatadaptatie
Bomen kunnen de effecten van klimaatverandering, zoals bijvoorbeeld droogte en extreme regenval, beter beheersen. Dit komt bijvoorbeeld door verbetering van waterhuishouding en bodemkwaliteit. Bomen kunnen bovendien een windscherm vormen tegen weersextremen. Zo kan uitdroging van de bodem en het gewas en windererosie verminderd worden, waardoor het gewas ook minder snel omwaait en plat gaat liggen. Dit kan leiden tot hogere opbrengsten. Als je bomen in een uitloop voor dieren plant, biedt zo'n windscherm beschutting wat goed is voor dierenwelzijn. Bomen kunnen ook zorgen voor schaduw, waardoor minder hittestress bij dieren optreedt. Gebleken is dat ’s nachts het omgekeerde effect plaatsvindt: het is dan juist iets warmer onder de bomen.
Klimaatmitigatie
Bomen slaan koolstof op in biomassa en de bodem, dit kan klimaatverandering potentieel remmen. In de toekomst zou de opgeslagen koolstof verhandeld kunnen worden door middel van koolstofkredieten. Via koolstofkredieten kunnen uitstoters betalen voor koolstofmitigatie elders waardoor ze minder emissierechten nodig hebben. De landbouwsector is op dit moment nog geen onderdeel van het officiële Europese koolstofkredietensysteem (EU-ETS). Je zou wel kunnen proberen je agroforestry initiatief aan te sluiten bij vrijwillige koolstofmarkten zoals nieuw groen. Dus, voor klimaat adaptatie en klimaatmitigatie kan agroforestry een mooie bijdrage leveren. Bomen zorgen er namelijk voor dat de effecten van klimaatverandering gedempt worden en dat er meer koolstof wordt opgenomen uit de lucht.
Ecosysteemdiensten
Productiviteit
Bomen hebben een belangrijke invloed op de bodem. Bomen kunnen namelijk het organisch stofgehalte in de bodem verhogen via hun bladeren en wortels. Je ziet in agroforestry systemen dan ook dat het organisch stofgehalte onder de bomen hoger is dan verder weg van de bomen, het organisch stof gehalte neemt af hoe verder je van de bomen af gaat. Organisch koolstof in de bodem is belangrijk voor de bodemvruchtbaarheid doordat het goede biologische, chemische en fysische bodemeigenschappen stimuleer. Daarnaast is gebleken dat in de bodem nabij de bomen meer plantenvoedingsstoffen zitten. Boomwortels halen die nutriënten uit de diepere bodemlagen en door bladval komt het op de grond en is het beschikbaar voor planten met minder lange wortels. Daarnaast voorkomen bomen dat stikstof (N) uitspoelt. Te veel stikstof vermindert de kwaliteit van het oppervlakte-, en grondwater en het is daarom erg belangrijk dat deze stof niet te veel uitspoelt. Bomen kunnen een belangrijke hoeveelheid stikstof opnemen in de wortelzone van het gewas.
Daarnaast kunnen de diepe wortels van de bomen bij bodemwater en nutriënten waar de landbouwgewassen niet bij kunnen. Dit kan zorgen voor meer water voor de landbouwgewassen. Anderzijds concurreren bomen soms met de landbouwgewassen om het beschikbare water door slecht management. De boom wortels kunnen dan in de bovenlaag gaan zitten, en concurreren dan met het gewas om het beschikbare water. Een combinatie met een minder droogtegevoelig gewas en beter management zou dit negatieve effect kunnen dempen.
Biodiversiteit
Tevens kunnen bomen de biodiversiteit verhogen. Dieren kunnen schuilen in of onder bomen , roofvogels kunnen ze gebruiken als uitkijkpost, vleermuizen om zich te oriënteren en bestuivers eten van de boompollen en nectar. Op de bodem bij bomen worden vaker meer verschillende soorten pissebedden, duizendpoten, regenwormen, bodemschimmels en meer micro-biotische activiteit gevonden. Daarnaast is aangetoond dat het planten van bomen de soortendiversiteit van vogels, dagvlinders, nachtvlinders, loopkevers, spinnen, bijen en andere insecten verhoogt.
Bomen reduceren ook erosie, doordat ze bovengronds permanente vegetatie hebben en ondergronds door de beworteling een verbeterede bodemstructuur. Hiermee neemt ook het waterbergend vermogen van de bodem toe. Je kunt nog meer lezen over de ecosysteemdiensten van agroforestry op de website van ILVO.
Vormen van agroforestry
Agroforestry systemen zijn zeer divers, bijna elke combinatie van bomen, veehouderij en akkerbouw/groenteteelt is denkbaar. Bij agroforestry in de akkerbouw wordt akkerbouw gecombineerd met rijen bomen zonder vee zoals in een strokenteeltsysteem. Dit wordt ook wel alley cropping genoemd oftewel rijenteelt. Bij agroforestry in veehouderij worden bomen gecombineerd met weides: gedacht kan worden aan boomgaardbegrazing, boomweides, beplante kippenuitlopen en het gebruik van voederbomen en alles er tussenin. Wanneer voedsel wordt geproduceerd in een gelaagd systeem met bomen, struiken en planten valt dit onder een voedselbos. Klik hier voor een overzicht hoe de bomen in verschillende mate kunnen worden ingepast in het systeem. Welke vorm goed bij de ondernemer zou kunnen passen, kan uitgezocht worden met deze keuzeboom.
Agroforestry in de akker- en tuinbouw
Zoals beschreven bij het kopje 'ecosysteemdiensten' kan de opbrengst van het gewas veranderen door bomen te combineren met akkerbouw. Enerzijdsdalen kan je opbrengst dalen door concurrentie om nutriënten, zonlicht en water. Anderzijds kan de opbrengst juist weer stijgen doordat bomen meer voedingsstoffen en betere bodemkwaliteit leveren. Bij het kiezen van bomen die je kan combineren met landbouwgewassen kan je denken aan de keuze van een hoog salderend gewas zoals peer samen met een robuust en relatief makkelijk te telen gewas zoals hazelnoot. Aan de andere kant kun je ook kiezen voor bijvoorbeeld energiewilg omdat het een extensieve teelt is met weinig risico. Er kan ook gedacht worden aan een productief tussengewas te planten, bijvoorbeeld bessenstruiken. Bij maïs, aardappelen en suikerbieten zijn bij proeven opbrengstdalingen gezien dichterbij oude bomenrijen. Bij wintergranen was dat niet zo, doordat een groot deel van de groeicyclus plaats vindt als er geen bladeren aan de bomen staan. Uit agroforestry bedrijven in Engeland is gebleken dat een combinatie van prei tussen appelbomen goed werkt.
Het is erg belangrijk dat de boomsoorten en de gewassen elkaar aanvullen, en geen krachtmeting hebben (competitie) met elkaar om dezelfde voedingsstoffen. Let dus op de complementariteit van de bomen en de gewassen. Om competitie te verminderen, zijn boomsoortkenmerken erg belangrijk. Diep wortelende soorten zijn in staat om water en nutriënten uit diepe bodemlagen te halen, die voor landbouwgewassen onbereikbaar zijn. Via bladval komen deze nutriënten dan weer beschikbaar voor de landbouwgewassen. Populieren, wilgen, essen en linde zijn hier erg goed in, en de gevallen bladeren zijn goed voor de bodemkwaliteit. Tegelijk zorgt de diepe beworteling van deze bomen voor minder competitie met het landbouwgewas. Het is wel belangrijk dat er geen ondiepe of wisselende grondwaterstand voorkomt, want daar kunnen deze bomen niet tegen.
Schaduw speelt ook een belangrijke rol. Je kunt soorten kiezen die laat in het voorjaar in blad komen, zodat de landbouwgewassen minder beschaduwd worden. Walnootsoorten, eiken en lijsterbes komen laat in blad. Ook de variëteit bepaalt wanneer een boom in blad komt. Daarnaast bepaalt de dichtheid van het bladerdek de schaduw op het landbouwgewas. Beuk, haagbeuk en lindes hebben een dicht bladerdek, terwijl lijsterbes, ruwe berk en zwarte els bijvoorbeeld een opener bladerdek hebben. Hoewel snoeien de dichtheid van het bladerdek kan beïnvloeden, is het belangrijk om met deze factoren rekening te houden bij het ontwerp van het agroforestry systeem. Op dit moment worden er proeven gedaan bij ILVO naar de invloed van schaduw van onder andere notenbomen op het gewas en het bodemvocht, luchtvochtigheid en temperatuur om meer duidelijkheid te geven welke factoren belangrijk zijn voor gewasopbrengst.
Bij het een agroforestry systeem is het ontwerp erg belangrijk. ILVO heeft op de website een aantal belangrijke kennisfiches gepubliceerd over bomen op de akker: afstand, oriëntatie, densiteit, het aanleg en beheer van de strook onder de bomen en bomen en drainage. Daarnaast kun je meer lezen over complementariteit van gewascomponent op de website van ILVO.
Agroforestry in de veehouderij
Afhankelijk van de boomsoort bevatten de bomen interessante voederwaarden en belangrijke mineralen voor vee. Voor meer informatie is er een online database over de voederwaarden van bladeren van honderd soorten: www.voederbomen.nl/voederwaarden/. Hierin staan gegevens over verteerbaarheid, mineralen-gehaltes en anti-nutritionele factoren. Wanneer bomen worden geplant bij schapen, koeien en geiten is het van belang om de boom te beschermen tegen vraat aan de bast anders kan de boom afsterven. Daarentegen eten schapen van het ras Shropshire geen boombast, maar het onkruid en gras onder de bomen. Daarom worden ze grootschalig ingezet in boomgaarden in het buitenland, bijvoorbeeld in Engeland. Dit fenomeen komt alleen voor bij raszuivere Shropshires. Proeven van ILVO van kippenuitlopen beplant met energiewilg laten zien dat de dieren verder uit de stal lopen en dat de kippen een betere vleeskwaliteit hebben. ILVO doet op dit moment ook proeven met beplante kippenuitloop met hazelaar om de vleeskwaliteit van de kippen en economische rendabiliteit van het systeem te onderzoeken. Meer informatie over voederbomen in de weides, hoe bomen te beschermen, schade aan de bomen door dieren op de website van ILVO. Daarnaast kun je in deze twee documenten vinden hoe bomen het welzijn van je dieren kan verbeteren en meer informatie over boomvoer als voeding. Voor meer informatie kun je contact opnemen met ILVO.
Voedselbossen
Deze voedselbossen staan nog voor uitdagingen op het vlak van beleid en regelgeving en verdere ontwikkeling naar een economisch rendabel model. Het zijn wel heel klimaatweerbare systemen en agro-ecologisch interessant. Voor meer informatie over voedselbossen kunt u naar het groenkennisnet dossier over voedselbossen gaan.
Aanleg van een agroforestry systeem
Belangrijke aandachtspunten voor de aanleg zijn: boomsoortenselectie, boomtypes kiezen, het succesvol planten van bomen, de afstand en oriëntatie van de bomen en de drainage en grondsoort van het gebied. Daarnaast kan gebruik worden gemaakt van de Agroforestry Planner van ILVO, een beslissingsondersteunende online tool die erop gericht is te helpen bij het maken van een concreet plan. De aandachtspunten voor de aanleg van een agroforestry systeem hangen ook van de doelstellingen van het systeem af en van de lokale omstandigheden. Het is vaak raadzaam om advies te vragen aan professionals. In Nederland zijn er netwerken waarin ook advies gevraagd kan worden zoals AFINET of Agroforestry Brabant. Veel hulp kan geboden worden in praktijknetwerken, zodat het wiel niet opnieuw uitgevonden hoeft te worden. Speciale aandacht zou uit moeten gaan naar het planten van de bomen, het kiezen van de goede boomsoorten en de juiste boombescherming omdat daar vaak fouten worden gemaakt volgens Xavier San Giorgi, stichter van Weerwoud. Weerwoud is een project waarin voedselvoorziening en ecosysteemherstel gecombineerd wordt. Xavier helpt bij het ontwerp, onderzoek, advies en de aanleg van agro- en food forestry projecten. Daarnaast heeft consultant Piet Rombouts ook uitgebreide kennis over agroforestry en het verduurzamen van landbouwsystemen. Meer informatie kan onderaan de pagina gevonden worden, waar een lijst aan netwerken en projecten staat.
Mechanisatie en beheer
Wat betreft beheer zijn oogsten en snoeien zijn het meest arbeidsintensief. Voor oogsten zijn wel mechanisatie opties, maar snoeien in meestal handwerk. In fruitteelt bestaat 37% van de productiekosten uit arbeidskosten. Mechanisatie specifiek ontwikkeld voor agroforestry systemen bestaat nog niet, maar met de bestaande mechanisatie is wel al veel mogelijk. De machines voor fruit- en notenteelt zijn ontworpen voor het gebruik in monocultuur boomgaarden die gemiddeld 8ha groot zijn. Om de investering in dezelfde machines kosten efficiënt te maken, is het dus gewenst dat je agroforestry systeem voldoende groot is. Anders moet gezocht worden naar machines voor kleinschalige teelt, of het delen van machines met andere telers. Voor het beheer van bomen zijn er vanuit ILVO kennisfiches beschikbaar voor snoei en nazorg voor de bomen en aanleg en beheer van de stroken onder de bomen.
Markt en afzet
Weerwoud, een project dat probeert voedselvoorziening en ecosysteemherstel samen te laten gaan, heeft een pilot lab opgericht voor vrijwilligers, studenten en ondernemers op zoek naar nieuwe verdienmodellen voor agroforestry systemen. Weerwoud verkoopt onder andere walnocello, bier, en thee in samenwerking met Wilder Land. Ook werken zij aan factsheets die eind 2022 gepubliceerd worden. Voor meer informatie of het deelnemen aan dit pilot lab klik hier. Een ander voorbeeld van een succesvol agroforestry product zijn de shiitakes van Menno Haveman. Hij kweekt shiitakes op houtstammen, waardoor de kwaliteit beter is dan de teelt op substraat. Een goede lokale afzet en verkoop via de groothandel aan toprestaurants zorgen dat hij een goede prijs krijgt voor zijn bijzondere product. Volgens Menno zou het kweken van shiitakes op (eiken)houten stammen ook goed kunnen werken voor houtwallen van het gesnoeide hout van een agroforestry systeem. Daarnaast zou ook kunnen worden gedacht aan het samenwerken met natuurorganisaties voor het verkrijgen van het (eiken)hout. Voor meer informatie over het kweken kunt u contact opnemen met de Shiitake kwekerij.
Notenteelt vindt in Nederland op dit moment alleen op kleine schaal plaats. De huidige notentelers hebben hun eigen directe afzetkanalen die variëren van huisverkoop tot verkoop aan de lokale bakker of aan een chocoladefabriek. De noten worden meestal ongepeld verkocht of tot olie verwerkt. Voor grotere verwerkers zou er aan een groter teeltvolume en hoge kwaliteitseisen moeten worden voldaan. Voor de ontwikkeling van de Nederlandse notenmarkt zou een coöperatie van telers en verwerkers kunnen werken aan kwaliteitsnormen met als doel optimale verwaarding van Nederlandse noten te realiseren.
Wet en regelgeving
Volgens de huidige definitie van landbouwgrond zoals die in Nederland gehanteerd wordt, mogen er maximaal 50 bomen op een hectare mogen staan als het gaat om bomen die niet geregeld oogst leveren. De herwaardering naar natuur in plaats van landbouwgrond is vaak een onaantrekkelijke optie, omdat natuurgrond een 2,5-3 keer lagere waarde heeft dan landbouwgrond. Het is wel mogelijk om bij waardevermindering door de aanplant van bomen een compensatie voor de landdevaluatie of een landcompensatie aan te vragen. Er gelden echter veel regels voor natuurgrond, bijvoorbeeld met betrekking tot beheer en bemesting. Een herwaardering naar natuur kan dan ondanks de compensatie nog steeds beperkend zijn voor de bedrijfsvoering. Daarnaast bestaat er sinds 2017 een herplantplicht voor rijbeplanting van meer dan 20 bomen of beplantingen van 0.1ha of meer. Hier kunnen echter meerdere uitzonderingen relevant zijn voor agroforestry systemen. Zo heeft bijvoorbeeld de pronvincie Noord-Brabant in sommige gevallen al een uitzondering gemaakt op de herplantplicht voor agroforestry systemen!