Boeren bij een hogere grondwaterstand

Het kabinet wil water en bodem ‘sturend’ maken in de ruimtelijke ordening. De waterschappen in Nederland hebben de opdracht gekregen om naast het oppervlaktewater ook de grondwaterstanden te managen. ‘We lopen steeds meer tegen grenzen aan, vanwege het intensieve gebruik en klimaatverandering’, verwoordde minister Harbers afgelopen najaar die keuze.

Op verschillende plaatsen in Nederland sturen boeren al op het grondwaterpeil. Waterschap Rijn en IJssel is vijf jaar geleden aan de slag gegaan met het beter vasthouden van water. Daniël Nieuwenhuis coördineert het programma ‘Elke druppel de grond in’, dat melkveehouders bewust maakt van de manier waarop water zich gedraagt in de bodem.  

Het programma focust met name op de regio’s met hoge zandgronden.

‘In het verleden kwamen we op voorhand met plannen hoe het moest, dat was vrij autoritair. Maar het beheer van grondwater is een lastige puzzel, ook al omdat de belangen soms tegengesteld zijn. Nu hakken we pas knopen door als alle grondeigenaren in een gebied het eens zijn over de te nemen maatregelen.’ 

Maatregelen in het veld

Een van die maatregelen is het plaatsen van stuwen in sloten. In het werkgebied van Rijn en IJssel zijn er inmiddels 225 geplaatst. Door zo’n stuw blijft het waterpeil in de winter hoog, zodat er in de lente een grotere voorraad grondwater is dan voorheen. Andere maatregelen zijn het bevloeien (’s winters blank zetten) van percelen, en het plaatsen van elleboogjes in de uitstroom van waterafvoerende drains (gestuurde drainage). Het blokkeren van de uitstroom van hemelwater zorgt ervoor dat het grondwaterpeil stijgt.  

Via peilbuizen kunnen boeren het effect van maatregelen met eigen ogen aanschouwen. ‘Nu ze zien dat het water in die buizen hoger staat dan in de sloot, raken ze overtuigd’, stelt Nieuwenhuis. ‘De routekaart die het kabinet schetst, dat perspectief met bodem en water, daar zijn we hier in het oosten al mee bezig.’ 

Veengronden

In West-Nederland leren boeren al zeker tien jaar omgaan met een hogere grondwaterstand in veengrond. Ze rijden met een lagere bandenspanning om te voorkomen dat de bodem verdicht en ze zijn in het najaar alert, want de koeien moeten tijdig verplaatst worden. Een andere maatregel is het begroeid houden van de zode; een bedekte grasmat houdt meer water vast en heeft een betere draagkracht.  

‘Als je veengrond duurzaam wilt beheren, moet die altijd een beetje vochtig zijn’, legt Frank Lenssinck uit, innovatiemanager bij het Veenweiden Innovatie Centrum (VIC). ‘Gronden die te lang droog zijn geweest, worden hydrofoob; die kunnen geen water meer opnemen.’ Uiteindelijke moeten boeren zelf kunnen ingrijpen op de grondwaterstanden’, vindt Lenssinck. Via onderwaterdrainage, greppelinfiltratie, druppelirrigatie of een hoger slootpeil en smallere percelen.

Vakmanschap

‘De angst onder boeren is dat gewassen bij hogere grondwaterstanden verzuipen, maar de resultaten laten zien dat er bij 40 centimeter prima te boeren valt’, zegt de innovatiemanager. ‘Bij 30 centimeter komt het succes meer en meer aan op het vakmanschap van de boer: hoe attent ben je met weiden? Het kan in sommige percelen op enig moment te nat zijn, waar het elders wel lukt.’  

‘Pas bij 20 centimeter zien we dat de bodem te nat wordt voor het behoud van de functie landbouw’, geeft Lenssinck aan. Maar bij dat niveau is het überhaupt de vraag of het beoogde klimaatdoel haalbaar is. ‘Valt er in de zomer een plensbui, dan stijgt het waterpeil kortstondig en ontstaat er onmiddellijk het sterke broeikasgas lachgas. Het risico op methaanemissie neemt ook toe, zegt de innovatiemanager. ‘Dan schiet je dus je doel voorbij. Bovendien krijg je bij dat hoge grondwaterniveau kwelplekken, zo bleek afgelopen jaar. Koeien en landbouwmachines zakken daar doorheen.’ 

Hoger grondwaterpeil

De Hoogwaterboerderij in Zegveld heeft nu drie jaar ervaring met het verhogen van grondwaterpeil. Met behulp van waterinfiltratie willen de onderzoekers de grondwaterstand op 20 centimeter beneden maaiveld houden. In tijden van droogte moet een inlaatvat met pomp ervoor zorgen dat het water via drains aanwezig blijft in het veen. ‘De eerste ervaringen leren ons dat het een behoorlijke inspanning vergt om de hoge streefgrondwaterstand te behouden’, vertelt Idse Hoving, onderzoeker bij Wageningen Livestock Research, in VeeteeltGRAS.  

Voor een optimaal functionerend systeem is het kunnen doorspoelen van de drains belangrijk, concludeert de onderzoeker. Verder speelt de afstand tussen de drains een grote rol. ‘Je moet scherp zijn op alle fronten, want als het grondwater eenmaal zakt, krijg je het lastig weer omhoog. Als een pomp te laat aanslaat doordat een vlotter te laat reageert, daalt de grondwaterstand onmiddellijk. Dat soort dingen moet je vóór zijn.’  

Compenseren 

LTO Nederland pleit voor maatwerkoplossingen bij een hogere waterstand, in verschillende regio’s en zelfs tot op bedrijfsniveau. De boerenorganisatie denkt aan technische maatregelen, zoals onderwaterdrainage of peilgestuurde drainage, met name in de veenweidegebieden. ‘Zolang de landbouwfunctie niet in het gedrang komt, is het aanpassen van het waterpeil mogelijk’, aldus LTO Nederland in haar visie op bodemdaling. Als de functie van een gebied verandert, is het voor de organisatie prima bespreekbaar om betrokken boeren te compenseren.