De ‘wilde’ wolf: bewustwording van een landschappelijk dilemma

Gezamelijke geschiedenis

Wolven en mensen delen een lange gezamenlijke geschiedenis. Van jager-verzamelaar culturen met een animistisch geloof weten we dat wolven vaak een symbolische status hadden. Inheemse gemeenschappen in Alaska voelden bijvoorbeeld een sterke verbondenheid met de wolf, vanwege de vergelijkbare jachtpraktijken en overeenkomende beleving van ruimte als territorium. Het is aannemelijk dat een soortgelijk respect en status voor de wolf ook gold voor Nederlandse jager-verzamelaars.

De mens-wolf relatie veranderde drastisch toen wij dieren gingen houden als vee. Voor herders en boeren wereldwijd werd de wolf een symbool voor roofzuchtig wild, een bedreiging voor de weerloze en gedomesticeerde dieren waar wij mee samenleefden en die van waarde voor ons waren. Voor lange tijd in West-Europa werd dit gezien als een goede reden om de wolf uit te roeien en daarmee te weren uit de door de mens beheerde landbouwgebieden. Vanaf de 18^eeeuw verdween de wolf geleidelijk uit West-Europa en kwam alleen nog voor in Oost-Europa en de bergen van Italië en Spanje.

De wolf vandaag

Maar de tijden zijn veranderd. Naast dat het beeld van de wolf als roofzuchtig en gevaarlijk nog steeds leeft onder mensen, is er bij veel mensen een herwaardering ontstaan voor de wolf en zijn ‘wildheid’. Hij is symbool geworden voor de ‘vrije’ natuur, met een focus op de ecologische rol die de wolf speelt in natuurgebieden. Op beide natuurbeelden – die van de wolf als natuurbrenger en die van de wolf als bedreiging – valt het één en ander op aan te merken.

Natuurbeeld 1: Vrije, wilde natuur

De wolf beschouwen als een representatie van een vrije, wilde natuur brengt problemen met zich mee. Het schept namelijk een beeld waarin de wolf in de natuur hoort en de mens daarbuiten. Maar in de praktijk bestaat deze scheiding helemaal niet. De wolf laat zich niet opsluiten in ‘natuurgebieden’ en de mens blijft ook niet in haar ‘cultuurgronden’. Het moderne Westerse Environmentalisme gaat uit van een tweedeling tussen natuur en cultuur. In andere woorden, de natuur is daar waar de mens niet is. Maar het idee van een wildernis die op geen enkele manier beïnvloed is door de mens stamt uit de periode van de Romantiek en doet de invloeden die mensen daar in een ver verleden wel hebben geleefd teniet. Ter illustratie, veel van de inheemse Amerikaanse bevolking zijn naar reservaten verplaatst om daar wildernis te creëren. De natuur als een pure en tijdloze plek zonder vergaande menselijke invloed bestaat niet (meer) in het tijdperk waarin we leven. Dit nieuwe tijdperk wordt ook wel het Antropoceen genoemd. Het laat de impact zien die we als mens hebben op ons nabije landschap, op alles wat leeft en de wereld. Klimaatverandering, het versneld uitsterven van dier-en plant soorten, lucht-en waterverontreiniging en stikstofproblematiek zijn hier maar enkele voorbeelden van.

Natuurbeeld 2: Bedreiging van cultuur

Voortbouwend op problematische scheiding tussen mens en natuur, de wolf enkel als een bedreiging beschouwen lijkt dan ook niet meer te passen in deze tijd. In dit beeld is de wolf namelijk van direct gevaar voor de mens (hij zou een mens kunnen aanvallen of veroorzaakt een auto-ongeluk), maar kan ook indirect een bedreiging zijn voor de mens door enkele dieren van de veestapel op te eten. Echter, dit beeld gaat uit van een humanistisch exceptionalisme (kortgezegd, alles staat in dienst van de mens), dat juist de veroorzaker is geweest van veel van de huidige milieuproblematiek. De focus op productiviteit van het ‘cultuur’-landschap, met zo min mogelijk risico’s en zoveel mogelijk omzet, laat weinig ruimte voor de wolf. En wijst ons daarmee op een groter probleem.

Een landschappelijk dilemma

De wolf maakt ons bewust van een landschappelijke dilemma. Ons huidige beleid is namelijk nog grotendeels gebaseerd op een ruimtelijke en mentale scheiding tussen mens en natuur en tussen landbouw en natuur. Twee derde van het landoppervlak van Nederland staat in dienst van de landbouw. Waar traditionele extensieve methoden veel minder voortbouwen op een scheiding landbouw-natuur, is er in de intensieve landbouw weinig plaats voor dieren en planten die niet bijdragen aan de opbrengst. Sommigen diersoorten zoals de wolf genieten Europese of Nationale bescherming en mogen niet verstoord maar wel geweerd worden. Dieren die als schadelijk worden aangemerkt mogen via nationale of provinciale ontheffingen, vrijstellingen of opdrachten worden bestreden (verjaagd of bejaagd).

De wolf in het Landschap

Dat het onderscheid tussen landbouw en natuur niet zo strak is als wij vaak denken laat de wolf zien. Die trekt zich niets aan van onze gestileerde grens tussen landbouw en natuur. Misschien is de wolf geen probleem maar een uitnodiging. Een uitnodiging naar een discussie over ons landschapsbeleid. Laten we de dingen zoals ze zijn? Of moeten we gaan hervormen, waarin meer ruimte komt voor het openbreken van de grens tussen natuur en landbouw, met een duurzame visie op de toekomst van ons landschap, met alle mensen, planten en dieren die daar leven inbegrepen?