Stapsgewijs naar het voorkomen van voedselverspilling in voedselketens

In het SIA-project ‘Voorkomen Voedselverspilling’ werken kennisinstellingen samen met bedrijven uit verschillende voedselketens om dit inzicht te krijgen. Samen wordt vervolgens gezocht naar maatregelen om voedselverspilling te voorkomen.

Binnen het project maken we hiervoor gebruik van future backcasting. In dit artikel lichten we deze methode verder toe. We leggen uit hoe we deze methode in het project toepassen en geven de relevantie ervan weer voor bredere toepassing in de praktijk.

Future backcasting

Future backcasting is een methode, voorgesteld door J.B. Robinson (1990), die in kaart brengt hoe ons handelen de toekomst beïnvloedt. De methode start bij de gewenste toekomst. Vervolgens wordt afgeleid welke veranderingen in het heden nodig zijn om die toekomst te kunnen bereiken. Backcasting draait daarmee je perspectief om: niet langer kijk je vanuit het heden naar de toekomst, maar omgekeerd bepaalt de ideale toekomst onze blik op het heden. Deze methode kan nieuw licht werpen op de vraag hoe voedselverspilling in Nederland verminderd kan worden.

Om future backcasting toe te passen, zullen we eerst de ideale toekomst moeten schilderen. We beschrijven deze toekomst aan de hand van het ijsbergmodel van Bryan et al. (2006). Dit ijsbergmodel gaat uit van systeemdenken en helpt om de onderliggende oorzaken van een bepaalde gebeurtenis in kaart te brengen. Het ijsberg model bestaat uit vier stappen waarin antwoord wordt gegeven op de volgende vier vragen:

1. Wat is de gebeurtenis?
2. Wat zijn de terugkerende patronen die leiden tot de gebeurtenis?
3. Hoe kan dit gebeuren en welke structuren verklaren de terugkerende patronen?
4. Welke overtuigingen liggen ten grondslag aan deze structuren en patronen?

Figuur 1: Illustratie van de vier stappen in het ijsbergmodel (Bron: www.greenbridges.nl/portfolio-item/grenzen-aan-groei/)

Om dit ijsbergmodel toe te passen op de gewenste toekomst met betrekking tot voedselverspilling, bekijken we het toekomstperspectief waarin voedselverspilling minimaal is. Vervolgens gaan we op zoek naar onderliggende patronen, structuren en overtuigingen die eraan kunnen bijdragen dat voedselverspilling geminimaliseerd is. We illustreren deze stappen in Figuur 2, waar we het ijsbergmodel toepassen op de ideale toekomst waarin voedselverspilling is geminimaliseerd.

Figuur 2: Voorbeeld van het ijsbergmodel voor voedselverspilling in de gewenste toekomst.

Figuur 2 geeft een goed overzicht van de ideale toekomst waarin zo min mogelijk voedsel wordt verspild. Nu we in kaart hebben gebracht hoe de ideale toekomst eruit ziet, kunnen we door middel van future backcasting onderzoeken welke aanpassingen er aan het heden nodig zijn. Is het wellicht nodig om de houdbaarheidsdatum van producten beter te monitoren? En in hoeverre is het tegengaan van voedselverspilling onderdeel van de bedrijfsstrategie? Op iedere laag van de ijsberg kunnen we de huidige situatie naast de ideale toekomst leggen om te zien welke veranderingen in het heden nodig zijn om steeds meer richting de ideale toekomst te bewegen.

Co-creatie sessies

In het SIA-project ‘Voorkomen Voedselverspilling’ passen we future backcasting en het ijsbergmodel toe tijdens zogeheten co-creatie sessies. In deze multidisciplinaire bijeenkomsten komen mensen samen die betrokken zijn bij een bepaalde voedselketen. Zo heeft bijvoorbeeld in mei 2022 een co-creatie sessie plaatsgevonden over voedselverspilling in de Nederlandse melkketen en in april 2023 een soortgelijke sessie voor de Nederlandse kipketen.

Voorafgaand aan deze sessies hebben studenten van HAS green academy en Aeres Hogeschool gebruik makend van gestandaardiseerde vragenlijsten vooronderzoek gedaan naar de melk- en kipketen om inzicht te krijgen in de verspillingspunten, de zogenaamde verspillingshotspots, en hun mogelijke oorzaken. De oorzaken van de verspillingspunten zijn gestructureerd volgens het ijsbergmodel. Tijdens de co-creatie sessie zijn deze modellen gevalideerd met vertegenwoordigers van de primaire en verwerkende industrie. Ook is samen gebrainstormd over de gewenste toekomst waarin vermijdbare voedselverspilling in de keten geminimaliseerd is. Deelnemers deelden daarbij hun gedachten over mogelijke interventies die kunnen helpen om de gewenste toekomst te bereiken.

Vanaf het begin van het project is Foodvalley NL betrokken geweest bij deze co-creatiesessies. Zo vervulde Foodvalley NL meerdere keren vanuit een neutrale transitiepositie de voorzittersrol en worden de sessies gepromoot onder het bredere ecosysteem van partners voor wie de sessies en inzichten relevant zijn. Juist die neutrale verbindingsrol als transitiemakelaar past heel goed bij het dagelijks werk van Foodvalley NL.

Samenwerking tussen ketens

De ‘lessons learned’ zijn niet alleen relevant voor ketenpartners van de specifieke keten die besproken wordt, maar leveren inzichten op die een parallel maken naar andere sectoren. Die parallel en uitwisseling en ontschotting tussen de verschillende voedselwaardeketens is hard nodig om te veranderen richting een duurzaam en meer circulair voedselsysteem. We zien bijvoorbeeld dat sommige oplossingen liggen in het opwaarderen van onvermijdbare zijstromen of reststromen, die een hogere waarde kunnen krijgen richting voeding voor mens in plaats van dier. Dit noemt men in het buitenland ‘upcycling’. Upcycling biedt een mooie kans voor cross-sectorale samenwerkingen.

Jolijn Zwart-Van Kessel van Foodvalley NL ziet deze kansen voor samenwerking ook: ‘In onze internationale Upcycling Community komen inmiddels meer dan 30 partners vanuit verschillende waardeketens en verschillende posities in de waardeketen samen. Het doel hiervan is om samen te leren en oplossingen te bedenken voor het vermijden van voedselverspilling in de keten. We merken dat veel vraagstukken in verschillende ketens gelijk zijn.’ Voorbeelden van dit soort overkoepelende vragen zijn:

• Hoe kan de keten transparant gemaakt worden door data te delen? Hoe kies je welke verwerking of technologie het beste gebruikt kan worden? Decision making modelling kan dan helpen.
• Hoe kunnen we goed product dat ontstaat binnen innovatieprocessen en dat nu soms nog naar veevoer gaat, inzetten voor menselijke consumptie?
• Hoe kan de ene sector een nieuw product maken op basis van een reststroom uit de andere sector? Hoe kan deze foodgrade verzameld worden en met dezelfde kwaliteit worden ingezet?
• Hoe zorg je ervoor dat de consument voor producten kiest die gemaakt zijn van deze ingrediënten? Deze producten zijn een duurzamere keuze, omdat ze voedselverspilling in de keten tegengaan of beter gezegd, ervoor zorgen dat we minder nieuwe grondstoffen hoeven te gebruiken voor eenzelfde voedselproductie.

De ideale toekomst dichterbij

Deze vraagstukken laten zien dat voorkomen van voedselverspilling niet kan zonder samenwerking binnen en tussen ketens. Efficiëntere toepassingen van ingrediënten en totale stromen beschouwen als waardevol en daar hoogwaardige voedseltoepassingen voor zoeken, bijvoorbeeld door upcycling, is immers ook voorkomen van voedselverspilling. Door samen om de tafel te zitten en te kijken hoe voedselverspilling voorkomen kan worden, kunnen we hopelijk de ideale toekomst een stapje dichterbij brengen!

Auteurs: Annelies Verspeek – Van der Stelt, Antien Zuidberg, Jolijn Zwart – Van Kessel en Evelot Westerink-Duijzer