Dossier

Ecologisch bermbeheer

Bermen zijn de ondersteuning van onze wegen. Ze dragen bij aan de veiligheid en vormen bovendien belangrijk leefgebied voor veel planten en dieren. Door bermen meer ecologisch te beheren, wordt niet alleen de natuurwaarde versterkt, maar neemt de veiligheid van onze wegen ook toe. Het risico op bermbrand verlaagt, het afvoeren van het water verbetert en het zicht voor de weggebruiker is vriendelijker. Goed beheer is dus heel belangrijk en op lange termijn zelfs goedkoper. In dit dossier vind je praktische informatie over de uitvoer en effecten van ecologisch bermbeheer voor wegen, dijken en openbaar groen.

Meer publicaties over Ecologisch bermbeheer

Ecologisch bermbeheer is een extensieve beheervorm waarbij fasering in ruimte en tijd en gebruik van de juiste machines cruciaal zijn voor behoud of verbetering van de natuurwaarde. Hierbij wordt vooral ingezet op de omvorming naar kruidenrijk grasland langs wegbermen, (oevers langs) waterwegen, dijken en openbaar groen.

Dit beheer houdt rekening met aanwezige soorten of het vegetatietype. Het afvoeren van maaisel is belangrijk, maar ecologisch bermbeheer gaat verder dan alleen verschralen. Bij goede uitvoering ontstaat meer diversiteit in bloeiende planten en wortelstructuur, waardoor de bodem bijvoorbeeld meer water en ziektes vasthoud. Zo wordt een kwaliteitsimpuls gegeven aan de verbinding van leefgebieden van soorten. En is daarmee een noodzakelijke voorwaarde om de basiskwaliteit natuur te behalen.

Ecologisch beheer van bermen houdt rekening met de planten en dieren die in de berm leven. Dat kan door een aantal basisprincipes in acht te nemen.

Stel beheerdoelen op en leg vast waar bijzondere flora of fauna aanwezig is,
Maai gefaseerd en laat bij iedere maaibeurt 15-30% van de vegetatie ongemaaid, op zo klein mogelijke schaal. Houd hierbij rekening met aanwezige ecologische waarden.
Voer het maaisel af. Laat het maaisel maximaal 5 dagen drogen alvorens het te wiersen en te rapen. Gebruik een maai-zuig combinatie terughoudend.
Niet klepelen, dit leidt tot directe en indirecte schade aan flora en fauna en strookt daarom niet met ecologisch beheer. Lees hier meer over bij het kopje 'machines'.
Volg de effecten van het beheer door ecologische monitoring en stuur waar nodig bij. Leer meer hierover bij het kopje 'monitoring'.
Laat vakbekwaam personeel, met oog voor flora en fauna, het beheer uitvoeren. Onderaan het dossier bij 'meer informatie' staat een lijst met opleidingen en cursussen voor goed ecologisch bermbeheer.

Door ecologisch beheer volgens deze principes uit te voeren wordt het succesvol en draagt het bij aan duurzame populaties van flora en fauna in bermen.

Vraag een voorbeeld beheerplan aan bij de Vlinderstichting

Voor het uitvoeren van ecologisch (berm)beheer komt het aan op het juiste gebruik van materieel en werktuigen. Om bodemverdichting tegen te gaan, zijn lichte voertuigen of materieel waarbij de bandenspanning verlaagd kan worden belangrijk. In natte situaties zijn rupsvoertuigen beter. Maar ook het maaien met scherpe messen is beter voor het herstel van de vegetatie. Nieuwe innovaties zorgen ervoor dat het ecologisch beheer wordt geoptimaliseerd. Sloffen onder de maaibalk om de bodem minder te beschadigen of de afzuiger verplaatsen zijn innovaties die steeds gangbaarder worden.

Na effectonderzoek van maaimachines heeft De Vlinderstichting heeft i.k.v. Kleurkeur een toetsmatrijs ontwikkeld om nieuwe machines te testen of ze geschikt zijn voor ecologisch beheer.

Toetsingskader beoordeling ecologische effecten maaimachines binnen Kleurkeur

Dit toetsingskader geldt binnen Kleurkeur 2021 voor maaimachines die na 1 januari 2021 op de markt zijn gebracht én voor de ecokoppen waarop binnen Kleurkeur in 2021 een tijdelijke uitzondering is gegeven. Het kan ook voor andere maaimachines gebruikt worden.
Ecokoppen die niet volgens dit toetsprotocol getest zijn of worden op hun ecologische prestaties zijn binnen Kleurkeur toegestaan t/m 31-12-2024. Na deze datum zijn alleen getoetste ecokoppen die aan de gestelde prestatie-eisen voldoen toegestaan.

De te beoordelen maaimachine kan werken volgens de eisen in de BRL Kleurkeur 2021.
De te beoordelen maaimachine is getoetst op de directe effecten van de inzet van de machine in kruidachtige vegetaties op de overleving van insecten. Hiertoe is de insectentoets uitgevoerd, welke is beschreven in bijlage 2. De maaimachine heeft deze toets met een positief resultaat doorstaan. Dit betekent dat gemiddeld over de 5 plots van de insectenproef tenminste 70% van de staafjes bijenwas onbeschadigd zijn na toepassing van de maaimachine. Indien de maaimachine het maaisel in dezelfde werkgang afvoert, dient gemiddeld over de 5 plots van de insectenproef tenminste 50% van de staafjes bijenwas onbeschadigd te zijn na toepassing van de maaimachine.
In het geval dat de te beoordelen maaimachine het maaisel in één werkgang zowel maait als afvoert, is ook de maaiseltoets uitgevoerd, welke is beschreven in bijlage 3. De machine heeft deze toets met een positief resultaat doorstaan. Dit betekent dat gemiddeld over de 5 plots van de maaiselproef maximaal 5% van het oppervlak bedekt is met achtergebleven maaisel na uitvoering van de maaiselproef. Overal waar maaisel achterblijft wordt het bodemoppervlak onder dat maaisel beschouwd als bedekt.
De insectentoets en de maaiseltoets worden uitgevoerd door een onafhankelijk instituut.
De resultaten van de machinetoetsing worden ingevuld op het formulier in bijlage 1 en voor beoordeling opgestuurd aan de beoordelingscommissie.

Meer over machines en innovatief ecologisch bermbeheer

Monitoring en evaluatie zijn nodig om eventueel bijstellingen te kunnen doen. Binnen Kleurkeur wordt de ontwikkeling van de berm standaard gemonitord met de nectarindex. Deze minimale vereiste vorm van monitoring brengt door een algoritme de nectarwaarde van de berm in beeld.

Hiermee kan de ontwikkeling van de ecologisch beheerde berm worden gevolgd. Rijkswaterstaat hanteert al heel lang het Meetnet Bermflora. Dit wordt alleen langs Rijkswegen toegepast, voor Provinciale en binnenwegen volstaat de nectarindex eens per 2 kilometer. Er wordt gewerkt aan een automatische monitoring m.b.v. beeldherkenning om tot een goedkopere en efficiënter monitoring te komen.

Onderzoek van Bureau Waardenburg toont aan dat de stikstofdepositie langs de snelweg een paar honderd mol/ha/jr hoger is dan in omgeving. En dat met name de voedselarme bermtypes (heides, stuifzand, heischraal grasland) een sterke overschrijding hebben van de kritische depositiewaarden. En dat onder invloed van versobering een versnelde verruiging van bermen optreedt.

Monitoring wijst uit dat in de periode tussen 1999 en 2018 in de rijkswegbermen verschuivingen in de vegetatie optreden. Naast enkele positieve zijn de meeste verschuivingen als negatief gewaardeerd welke het gevolg zijn van de toename in de voedselrijkdom. Dat hangt samen met het extensievere beheer (niet ecologisch), waarbij maaisel doorgaans blijft liggen. Dit treedt in alle begroeiingstypen en fysisch geografische regio’s op. De natuurbehoudswaarde laat zien dat de positieve ontwikkelingen vooral plaatsvinden in de lage klassen en de achteruitgang plaatsvindt in de beter ontwikkelde vegetaties. Toch is er overwegend een neergaande trend. Er zijn veel trajecten die aan het verruigen zijn.

De wegbermen kunnen een belangrijke functie vervullen in de biodiversiteit van het landschap. Dat gaat niet om de natuurkwaliteit zoals die in natuurreservaten gezien wordt, maar om ‘gewone’ diversiteit van algemene soorten. Op dit moment staan ook deze algemene natuurtypen onder druk en worden schaars in het landschap. Een goed ecologisch bermbeheer kan dus veel opleveren. Een belangrijke aanbeveling is dan ook om het bermbeheer twee tot maximaal drie keer per jaar uit te voeren en ervoor te zorgen dat het materiaal daarbij goed afgevoerd wordt.

Meer over monitoring van bermbeheer

Lees hier meer over inspirerende voorbeelden bij ecologisch bermbeheer. Bijvoorbeeld over samenwerking, dat is erg belangrijk in ecologisch bermbeheer en komt terug in de voorbereiding, tijdens het beheerplan vormgeven, alsmede het maken van afspraken tussen opdrachtgever en opdrachtnemer.

Er zijn tal voor voorbeelden die aantonen hoe ecologisch beheer in de praktijk werkt. Gemeenten, Provincies, Waterschappen en Rijkswaterstaat zijn voor het grootste deel verantwoordelijk voor het bermbeheer in Nederland. Al deze overheden voeren het bermbeheer naar eigen maatstaven uit. Gelukkig wordt dat steeds meer ecologisch.

Op lokaal/regionaal niveau zijn er ook veel initiatieven rondom ecologisch bermbeheer. Ze worden vaak begeleid door lokale natuurwerkgroepen of door landschapsbeheer. In sommige gemeenten wordt het bermbeheer uitbesteed aan particulieren, die dan op kleine schaal ecologisch beheer uitvoeren.

De organisaties die hierbij veel inzet tonen zijn IVN, Natuur- en Vogelwachten, Plattelandsverenigingen en lokale belangenorganisaties m.b.t. natuur. Zij zijn actief in vier categorieën:

Het voor de gemeente. Hierin staat vaak precies aangeduid waar de gemeente waardevolle natuur in de berm heeft en hoe deze en andere bermen goed beheerd moeten worden. Doorgaans komen deze stukken bij de gemeenteraad en het is zelden dat deze plannen ook tot de uitvoering komen.
worden via lokale kranten en sociale media geuit. Deze berichten gaan vaak over het niet nakomen van de beloften om ecologisch bermbeheer te gaan uitvoeren. Of over de verkeerde interpretatie van ecologisch bermbeheer door de gemeente.
Het, vaak in samenwerking met overheden, om lokaal ecologisch bermbeheer uit te voeren. In sommige provincies wordt dit door Landschapsbeheer opgepakt. Of vrijwilligers groepen krijgen subsidies voor het uitvoeren van beheer of kunnen zelf een loonwerker inhuren (zoals o.a. in Druten, Wijchen, Sleen en Benneveld).
die door bijvoorbeeld provincie (o.a. Noord-Brabant), soortenorganisaties (o.a. De Vlinderstichting en Ravon) of professionals (o.a. NatuurPro en Ranox) worden aangeboden.

Om meer te leren over samenwerken en communiceren worden ook cursussen gegeven, of kun je kijken naar voorbeelden van hoe andere pricinces het doen.

Neem bijvoorbeeld een kijkje bij het leernetwerk Gelderland, het beheerplan biologisch bermbeheer Zuid Holland, of de (betaalde) cursus van steenbreek over samenwerken en communiceren over ecologisch bermbeheer.

Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.

Sint Anthonis: Bij-vriendelijk bermbeheer

Wageningen Environmental Research

Helaas, uw cookie-instellingen zijn zodanig dat deze video niet getoond kan worden. Vink marketing aan in uw cookie-instellingen en ververs deze pagina om de video te tonen.